Ο αέρας, ο θόρυβος και τα λύματα αποτελούν πηγές ρύπανσης για πολλούς ευρωπαίους πολίτες με την ατμοσφαιρική ρύπανση και την ηχορύπανση να συγκαταλέγονται στις περιβαλλοντικές προκλήσεις που ασκούν ιδιαίτερη πίεση σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση, σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο και την πρόσφατη έκθεση που δημοσιοποίησε, με τίτλο “Αστική ρύπανση στην ΕΕ- καθαρότερος ο αέρας στις πόλεις αλλά ο θόρυβος ακόμα στα ύψη”.
Ποιες είναι όμως οι πηγές ρύπανσης;
Τα αιωρούμενα σωματίδια, διαφόρων τύπων (ΑΣ10-ΑΣ2,5), είναι βασική πηγή ρύπανσης και προέρχονται κυρίως από την καύση στερεών καυσίμων για οικιακή θέρμανση (στην οικιακή θέρμανση οφείλεται το 43 % των ΑΣ10 και το 62 % των ΑΣ2,5). Το διοξείδιο του αζώτου (NO2) είναι ρυπογόνο αέριο καφεκόκκινου χρώματος. Κύρια πηγή του είναι οι οδικές μεταφορές (49 %). Το διοξείδιο του θείου (SO2) είναι άχρωμο ρυπογόνο αέριο με έντονη οσμή, με κύρια πηγή τον τομέα του ενεργειακού εφοδιασμού (44 %). Το τροποσφαιρικό όζον (Ο3) είναι ένα στρώμα άχρωμου αερίου που σχηματίζεται κοντά στο έδαφος από χημικές αντιδράσεις ρύπων, όπως οξείδια του αζώτου (NOX), οι οποίες λαμβάνουν χώρα υπό το φως του ήλιου. Οι πτητικές οργανικές ενώσεις εκτός του μεθανίου (NMVOC) περιλαμβάνουν μείγμα οργανικών ενώσεων με διαφορετικές χημικές συνθέσεις με τις μεταποιητικές και εξορυκτικές βιομηχανίες, να εκπέμπουν το 46 % των εν λόγω ρύπων. Η αμμωνία (NH3) είναι άχρωμο αέριο που προέρχεται κυρίως από τον γεωργικό τομέα, ο οποίος ευθύνεται για το 93 % των εκπομπών της. Η αμμωνία συντελεί σε μεγάλο βαθμό στον σχηματισμό των αιωρούμενων μικροσωματιδίων ΑΣ2,5 στην ατμόσφαιρα.
Οι επιπτώσεις στην υγεία
Σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος, η ατμοσφαιρική ρύπανση ευθύνεται για τουλάχιστον 250.000 θανάτους ετησίως στην Ευρώπη. Επιπλέον, η επί μακρόν έκθεση σε υπερβολικά επίπεδα θορύβου μπορεί να έχει δυσμενείς συνέπειες στην υγεία, όπως διαταραχές ύπνου, άγχος, γνωστικές διαταραχές και προβλήματα ψυχικής υγείας. Ο απολογισμός είναι 48.000 νέα περιστατικά καρδιοπάθειας και 12.000 πρόωροι θάνατοι στην Ευρώπη κάθε χρόνο. Αυτά τα στοιχεία δίνει το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο αναφέροντας ότι το 2021, στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, τέθηκαν συγκεκριμένες τιμές-στόχοι για τη μείωση της ρύπανσης του αέρα και του επιβλαβούς θορύβου έως το 2030.
Ποιοι είναι αυτοί οι στόχοι; Όχι μόνο να μειωθούν οι επιπτώσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην υγεία (πρόωροι θάνατοι) κατά περισσότερο από 55 % και η απειλή για τη βιοποικιλότητα στα οικοσυστήματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης κατά 25 %, αλλά να μειωθεί κατά 30 % και ο αριθμός των ατόμων που ταλαιπωρούνται χρονίως από τον θόρυβο από τις μεταφορές. Είναι δεσμευτικοί αυτοί οι στόχοι για τα κράτη μέλη; Όχι. Είναι εφικτοί; Μάλλον όχι, θα πει το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο.
Κανόνες και επιδοτήσεις για το αύριο των ευρωπαίων πολιτών
Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει θεσπίσει κανόνες για να προστατεύσει τα 450 εκατομμύρια πολιτών της από την ατμοσφαιρική ρύπανση και την ηχορύπανση από τις μεταφορές-μετακινήσεις. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, για την επίτευξη των στόχων για καθαρό αέρα έχουν διατεθεί 46,4 δισ. ευρώ για την περίοδο 2014-2020 και 185,5 δισ. ευρώ για την περίοδο 2021-2027.
Το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο αναγνωρίζει ότι, συνολικά, η ποιότητα του αέρα έχει βελτιωθεί στην ΕΕ. Ωστόσο, προειδοποιεί ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση -ιδίως η συγκέντρωση διοξειδίου του αζώτου (NO2) που προκαλείται από αυτοκίνητα και φορτηγά- εξακολουθεί να αποτελεί μείζον πρόβλημα.
Δεδομένου ότι τα πρότυπα της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ποιότητα του αέρα αυστηροποιούνται, σύντομα οι πόλεις θα πρέπει να εντείνουν τις προσπάθειές τους για συμμόρφωση με τα νέα πρότυπα της Ε.Ε., προκειμένου να ευθυγραμμιστούν περισσότερο με τις συστάσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ).
Τι συμβαίνει με την ηχορύπανση;
Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο η αξιολόγηση της προόδου όσον αφορά τη μείωση της ηχορύπανσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι πρακτικά αδύνατη. Τα περισσότερα κράτη μέλη εμφανίζουν κενά και καθυστερήσεις στην παρακολούθηση των επιπέδων θορύβου, και έτσι καθίσταται αδύνατο να αποτυπωθεί η εξέλιξή τους.
Όσον αφορά τη χώρα μας, και συγκεκριμένα την πρωτεύουσα, σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο, διαπιστώθηκε ότι οι ελληνικές αρχές δεν διεξήγαγαν τον πρώτο γύρο στρατηγικής χαρτογράφησης θορύβου για το πολεοδομικό συγκρότημα των Αθηνών. Τα μόνα δεδομένα θορύβου που είναι διαθέσιμα επί του παρόντος χρονολογούνται από το 2014. Από τα στοιχεία αυτά προέκυπτε ότι 1.309.000 άτομα από σύνολο περίπου 1.336.000 (98 %) ήταν εκτεθειμένα σε επίπεδα κυκλοφοριακού θορύβου που υπερέβαιναν το κατώτατο όριο αναφοράς (Lden).
Η Ελλάδα δεν έχει υποβάλει μέχρι στιγμής πληροφορίες σχετικά με τη στρατηγική χαρτογράφηση θορύβου στο αποθετήριο δεδομένων, όπως απαιτεί η οδηγία για τον περιβαλλοντικό θόρυβο «END».
Αθήνα και ηχορύπανση
Στην Αθήνα, οι αρχές επικεντρώνονται σε μέτρα που αποσκοπούν στην αντιμετώπιση της ρύπανσης που προκαλείται από τις μεταφορές, μιας και η Ελλάδα έχει έναν από τους παλαιότερους στόλους οχημάτων στην Ένωση, με μέση ηλικία τα 17 έτη. Οι δημοτικές αρχές κατάρτισαν το 2021 σχέδιο αστικής κινητικότητας για την Αθήνα, στους στόχους του οποίου περιλαμβάνονταν η βελτίωση των δημόσιων συγκοινωνιών και η αύξηση της ηλεκτροκίνησης.
Στα προβλεπόμενα μέτρα περιλαμβάνονταν τη δημιουργία λεωφορειολωρίδων και ποδηλατοδρόμων, η εγκατάσταση σημείων φόρτισης ηλεκτρικών οχημάτων, η προώθηση καθαρών μέσων μαζικής μεταφοράς και η ενθάρρυνση της ευρύτερης χρήσης ηλεκτρικών ποδηλάτων.
Όσον αφορά την ηλεκτροκίνηση, το χρηματοδοτούμενο από τον Μηχανισμό Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας έργο που διαχειρίζεται το ελληνικό Υπουργείο Υποδομών και Μεταφορών και αποσκοπεί στην προώθηση της ηλεκτροκίνησης, ξεκίνησε το 2021 και αναμένεται να ολοκληρωθεί έως το τέλος του 2025.
Ένας από τους στόχους ήταν η εγκατάσταση 4.500 δημοσίως προσβάσιμων σημείων φόρτισης έως το τέλος του 2025 (οικονομική συνεισφορά της Ευρωπαϊκή Ένωση ύψους 79,8 εκατ. ευρώ). Έως τα μέσα Απριλίου του 2024 είχαν υποβληθεί αιτήσεις για μόλις 459 σημεία φόρτισης, που αντιπροσωπεύουν μόνο το 10 % της τελικής τιμής-στόχου.
Στόχος ενός ακόμη υποέργου ήταν η ανανέωση του στόλου των ταξί (συνεισφορά της Ευρωπαϊκής Ένωσης ύψους 40 εκατ. ευρώ). Στόχος ήταν η αντικατάσταση παλαιών ταξί με 1.770 ηλεκτρικά οχήματα. Έως τα μέσα Απριλίου του 2024 είχαν υποβληθεί μόνο 110 αιτήσεις, οι οποίες αντιπροσωπεύουν μόλις το 6 % της τελικής τιμής-στόχου. Και για τα δύο αυτά υποέργα, το χρονοδιάγραμμα για την επίτευξη των στόχων είναι στενό, δεδομένου ότι η προθεσμία για την υποβολή αιτήσεων λήγει στις 31 Αυγούστου 2025.
Στην Αθήνα, για τη διαχείριση και τη βελτίωση της ποιότητας του αέρα δεν είναι άμεσα υπεύθυνες οι δημοτικές αρχές, αλλά το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας. Παράλληλα, και άλλες αρχές της κεντρικής διοίκησης, όπως το Υπουργείο Υποδομών και Μεταφορών, λαμβάνουν μέτρα για την αντιμετώπιση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Ωστόσο, όπως αναφέρει το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο στην έκθεσή του, παρατηρούνται ελλείψεις στον συντονισμό και ασάφειες ως προς την κατανομή των καθηκόντων μεταξύ των διαφόρων υπουργείων και των εκπροσώπων του δήμου. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι ο δήμος Αθηναίων και το Υπουργείο κατάρτισαν σχέδια για την υλοποίηση του μέτρου για την εγκατάσταση σημείων φόρτισης ηλεκτρικών οχημάτων στην Αθήνα χωρίς οποιουδήποτε είδους συνεργασία ή συντονισμό μεταξύ τους.
Στην Αθήνα σύμφωνα πάντα με το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο, διαπιστώθηκε ότι, παρότι σημειώνονταν υπερβάσεις των ορίων της Ευρωπαϊκής Ένωσης επί σειρά ετών, οι αρμόδιες αρχές δεν είχαν ακόμη καταρτίσει Σχέδια για την Ποιότητα του Αέρα (ΣΠΑ). Το προσχέδιο του ΣΠΑ, το οποίο είναι το παραδοτέο χρηματοδοτούμενου από την Ευρωπαϊκή Ένωση έργου που ολοκληρώθηκε τον Σεπτέμβριο του 2022, δεν είχε ακόμη εγκριθεί κατά τον χρόνο του ελέγχου. Στο πλαίσιο αυτό, παρατηρήθηκαν δράσεις που αλληλεπικαλύπτονται και περιορισμένη συνεργασία μεταξύ των διαφόρων αρχών σε κεντρικό επίπεδο και με εκπροσώπους του δήμου.