Σήμερα, εκατοντάδες χιλιάδες επιχειρήσεις παγκοσμίως λειτουργούν με βάση αυτό το μοντέλο, διατηρώντας την ουσία της αρχικής του σύλληψης: την αντιγραφή μιας επιτυχημένης επιχειρηματικής συνταγής σε νέα τοποθεσία, με προβλεψιμότητα και υποστήριξη.
Από τη μεσαιωνική Ευρώπη στις αποικιακές εταιρείες
Τα πρώτα τεκμηριωμένα ίχνη του franchising εντοπίζονται ήδη από τον 13ο και 14ο αιώνα, όταν στην Αγγλία και τη Γαλλία παραχωρούνταν αποκλειστικά προνόμια σε «ελεύθερους» πολίτες (freemen) για την είσπραξη φόρων, την οργάνωση πανηγυριών ή τη λειτουργία τοπικών αγορών. Αυτά τα προνόμια, που παραχωρούνταν από τη βασιλεία ή τους φεουδάρχες, ανταλλάσσονταν με τέλη ή μερίδιο εσόδων, λειτουργώντας πρακτικά ως πρόδρομοι των σημερινών δικαιωμάτων εκμετάλλευσης (royalties). Η ίδια η λέξη «franchise» προέρχεται από το παλαιογαλικό «franc», που σήμαινε ελεύθερος – και στη συγκεκριμένη περίπτωση, απελευθερωμένος από περιορισμούς στο εμπόριο.
Η λογική αυτή συνεχίστηκε και στους επόμενους αιώνες, με εντυπωσιακότερο παράδειγμα την Ολλανδική Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών (1602) και τη British East India Company (1600), οι οποίες λειτουργούσαν ουσιαστικά ως franchisees των κρατών τους. Οι κυβερνήσεις τους παραχωρούσαν αποκλειστικά δικαιώματα εμπορίου, αποικισμού και στρατιωτικής παρουσίας σε τεράστιες περιοχές του πλανήτη, με αντάλλαγμα μερίδιο των κερδών και πολιτική επιρροή.
Πρώιμα παραδείγματα στις ΗΠΑ: Franklin, Singer και Harper
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, το πρώτο οργανωμένο επιχειρηματικό franchise αποδίδεται στον Benjamin Franklin, ο οποίος το 1731 σύναψε συμφωνία με τον Thomas Whitmarsh για ένα τυπογραφείο στη Νότια Καρολίνα. Ο Franklin παρείχε εξοπλισμό και υποστήριξη, ενώ ο συνεργάτης του διαχειριζόταν την επιχείρηση και κατέβαλε μέρος των εσόδων. Το μοντέλο αναπαράχθηκε σε πολλές πόλεις και αποτέλεσε πρώιμο υπόδειγμα επιχειρησιακής αναπαραγωγής.
Αργότερα, ο Isaac Singer επινόησε το πρώτο product distribution franchise για τη διανομή των ραπτομηχανών του. Παραχώρησε γεωγραφικά δικαιώματα πώλησης, εκπαίδευσε συνεργάτες και έθεσε τα πρώτα standards λειτουργίας. Το μοντέλο αυτό διευκόλυνε την ταχύτατη εξάπλωση των προϊόντων του.
Η Martha Matilda Harper, από την πλευρά της, εισήγαγε το 1891 το πρώτο business-format franchise, με τα Harper Method Shops: μια αλυσίδα κομμωτηρίων που προσέφερε εκπαίδευση, branding, και υποστήριξη σε γυναίκες franchisees – πολλές από τις οποίες ήταν πρώην οικιακές βοηθοί. Μέχρι τη δεκαετία του 1920, λειτουργούσαν πάνω από 500 καταστήματα Harper.
Το franchising στον 20ό αιώνα
Με τη βιομηχανική επανάσταση και την αστικοποίηση, οι επιχειρήσεις άρχισαν να βλέπουν το franchising ως το μέσο για τη διανομή προϊόντων σε μεγάλη κλίμακα. Η Coca-Cola, από το 1889, παραχωρούσε δικαιώματα εμφιάλωσης διατηρώντας τον έλεγχο του σιροπιού και της ποιότητας. Η General Motors, το 1898, χρησιμοποίησε το franchising για την ανάπτυξη δικτύου πωλήσεων αυτοκινήτων, με τους αντιπροσώπους να επενδύουν σε υποδομές και να ακολουθούν πρότυπα εξυπηρέτησης.
Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, αλυσίδες όπως η Rexall Drugstores, η A&W Root Beer, τα Arthur Murray Dance Studios και τα Howard Johnson’s αξιοποίησαν το franchising για την αναπαραγωγή ενός ενιαίου καταναλωτικού μοντέλου. Το ίδιο ίσχυε και για πρατήρια καυσίμων, αντιπροσωπείες αυτοκινήτων και αλυσίδες φιλοξενίας.
Χρυσή εποχή: 1950–1970
Η μεταπολεμική περίοδος θεωρείται η «χρυσή εποχή» του franchising. Οι καταναλωτικές συνήθειες άλλαξαν ριζικά, η αυτοκίνηση διευκόλυνε τις μετακινήσεις και οι μεγάλες οδικές αρτηρίες συνέδεσαν πόλεις και πολιτείες. Σε αυτό το περιβάλλον, αλυσίδες όπως τα McDonald’s, KFC, Burger King, Holiday Inn, Dunkin’ Donuts και 7-Eleven αναπτύχθηκαν εκθετικά, μεταφέροντας το ίδιο προϊόν, την ίδια εμπειρία και το ίδιο brand σε κάθε γωνιά της χώρας.
Το μοντέλο των McDonald’s, όπως αναπτύχθηκε από τον Ray Kroc, καθιέρωσε τη χρήση ενός συστήματος με αυστηρή τυποποίηση διαδικασιών, εκπαίδευση σε “Hamburger University”, και απόκτηση ακίνητης περιουσίας με ενοικίαση στους franchisees. Μέχρι το 1965, η αλυσίδα είχε ήδη 1.000 καταστήματα. Παρόμοια ανάπτυξη σημείωσαν και αλυσίδες όπως η Midas Muffler, η Budget Rent A Car, και η Dairy Queen, επιβεβαιώνοντας τη δύναμη του μοντέλου.
Αναταράξεις, επανεκκίνηση και παγκόσμια ώθηση (1970–1990)
Η δεκαετία του 1970 έφερε προκλήσεις. Η πετρελαϊκή κρίση οδήγησε στο κλείσιμο δεκάδων χιλιάδων franchised πρατηρίων. Παράλληλα, νομικές συγκρούσεις μεταξύ franchisors και franchisees σχετικά με τις υποχρεώσεις, τα συμβόλαια και τα «δεσμά» προμήθειας, δημιούργησαν την ανάγκη για θεσμική προστασία. Παρ’ όλα αυτά, τη δεκαετία του ’80 και ’90, το franchising όχι μόνο ανέκαμψε, αλλά διαφοροποιήθηκε.
Πλέον εισήχθησαν νέοι τύποι franchise, όπως το master franchise και το area developer franchise, που επέτρεψαν σε διεθνή brands να αναθέσουν την τοπική ανάπτυξη σε ανεξάρτητους επιχειρηματίες. Αυτό διευκόλυνε την παγκοσμιοποίηση: η Domino’s Pizza εξαπλώθηκε στην Ινδία, η 7-Eleven κατέκτησε την Ιαπωνία, ενώ η McDonald’s και το Starbucks άνοιξαν δεκάδες χιλιάδες καταστήματα στην Ευρώπη και τη Νότια Αμερική.
Το franchising στον 21ο αιώνα
Το μοντέλο franchising σήμερα είναι πανταχού παρόν. Δεν αφορά μόνο το fast food, αλλά επεκτείνεται στην εκπαίδευση, την υγεία, τις υπηρεσίες, την τεχνολογία, την καθαριότητα, τις logistics και την προσωπική φροντίδα. Η είσοδος της τεχνητής νοημοσύνης, των ψηφιακών εργαλείων marketing και της αυτοματοποιημένης διαχείρισης επιτρέπει ακόμα πιο αποδοτικά και ευέλικτα μοντέλα.
Η παγκόσμια αγορά franchising υπολογίζεται στα 890 δισ. δολάρια (2024) και αναμένεται να φτάσει τα 1,63 τρισ. δολάρια μέχρι το 2027, με ετήσιο ρυθμό αύξησης 9,58%. Οι μεγαλύτεροι ρυθμοί ανάπτυξης πλέον εντοπίζονται σε αναδυόμενες αγορές όπως η Ινδία, η Νιγηρία, το Βιετνάμ, και η Νότια Κορέα.
Το franchising στην Ελλάδα
Στην Ελλάδα, το franchising έκανε τα πρώτα του βήματα τη δεκαετία του ’70, όταν λίγες τολμηρές επιχειρήσεις υιοθέτησαν οργανωμένα συστήματα επέκτασης. Η Goody’s, με έτος ίδρυσης το 1975, υπήρξε από τις πρώτες αμιγώς ελληνικές αλυσίδες που υιοθέτησαν μοντέλο δικαιόχρησης, εισάγοντας το concept του οργανωμένου fast food στην ελληνική αγορά. Παράλληλα, επιχειρήσεις όπως ο Θείος Βάνιας, αλλά και οικιακής φύσης δίκτυα όπως η Kosta Boda, ακολούθησαν παραπλήσιες μορφές συνεργασίας, προσαρμοσμένες στα ελληνικά δεδομένα της εποχής.
Τη δεκαετία του ’80 και του ’90, περισσότερες επιχειρήσεις μπήκαν στον χώρο του franchising. Χαρακτηριστικά παραδείγματα ήταν η Glass Cleaning, με υπηρεσίες καθαρισμού σε εμπορικά καταστήματα, και η Select, ένα από τα πρώτα οργανωμένα δίκτυα γραφείων ευρέσεως εργασίας. Παράλληλα, ο χώρος της εστίασης συνέχισε να ηγείται: αλυσίδες όπως τα Everest, ο Γρηγόρης Μικρογεύματα (Gregory’s) και αργότερα η Crepaland, βασίστηκαν στο μοντέλο του franchise για την ταχεία περιφερειακή τους εξάπλωση.
Σήμερα, στην ελληνική αγορά, σύμφωνα με το Παρατηρητηριο Franchise, λειτουργούν 361 ενεργά συστήματα franchise (αλυσίδες) και πάνω από 17.000 franchise καταστήματα, τα οποία δημιουργούν ένα ιδιαίτερα ζωντανό και ώριμο οικοσύστημα. Το franchising συμβάλλει σημαντικά στην ελληνική οικονομία, με εκτιμώμενο τζίρο που ξεπερνά τα 5,9 δισ. ευρώ, ενώ παρέχει άμεσα και έμμεσα περισσότερες από 85.000 θέσεις εργασίας. Η διείσδυση στο λιανεμπόριο και τις υπηρεσίες φτάνει το 7,5%, στοιχείο που φανερώνει τη δυναμική και τη σταθερότητα του κλάδου.
Το ποσοστό επιτυχίας των franchise μονάδων στην Ελλάδα παραμένει εντυπωσιακά υψηλό: 98,5% των καταστημάτων εξακολουθούν να λειτουργούν, σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία. Παράλληλα, το 78% των franchisees δηλώνουν ικανοποιημένοι έως πολύ ικανοποιημένοι από την επιλογή τους, ενώ το 69% των αλυσίδων έχει σχέδια περαιτέρω ανάπτυξης μέσα στην επόμενη διετία.
Η ανάπτυξη δεν περιορίζεται πλέον στα μεγάλα αστικά κέντρα. Τα τελευταία χρόνια καταγράφεται έντονη κινητικότητα στην επαρχία, με ευέλικτα επιχειρηματικά σχήματα χαμηλού κεφαλαίου, που προσαρμόζονται στις ανάγκες των τοπικών αγορών. Οι βασικοί τομείς δραστηριότητας είναι η καφεστίαση, τα τρόφιμα και ποτά, η προσωπική φροντίδα, η εκπαίδευση, οι υπηρεσίες και το λιανεμπόριο, με πληθώρα ελληνικών concept να έχουν εξελιχθεί σε ηγετικά brands της εγχώριας αγοράς.